Taal

Oudste geschreven Fries (afgezien van de runeninscripties), de zogenaamde ‘Oudfriese psalmglosse’, mogelijk van circa 1275.

De dag nadat ik ter wereld kwam braken er ernstige ongeregeldheden uit op het plein voor het Paleis van Justitie in Leeuwarden.
De rechtbank van de Friese hoofdstad accepteerde niet dat er in de rechtszaal Fries werd gesproken. De ongeregeldheden zijn onder de naam Kneppelfreed (Knuppelvrijdag) de geschiedenis ingegaan.

Afgelopen zondag werd tijdens de viering van de Dia du Boneiru door de gedeputeerde van Cultuur, Benito Dirksz, een goed woordje gedaan voor het Papiaments. De Voorzitter van de Akademia Papiamentu, Geraldine Dammers, deed er een schep bovenop en pleitte voor onderwijs in de taal van het eiland.

Met de oud-hoogleraar deel ik de Friestalige achtergrond. Ik vertel hem dat ik tijdens mijn bezoek aan Ikki’s eiland verschillende keren aangesproken werd op die achtergrond. Mijn voornaam verraadt vermoedelijk mijn afkomst of ik heb een duidelijker accent dan ik denk.

We spreken deze zondagavond over taal, de positie van een taal en de gevolgen van het opgroeien in een minderheidstaal.
‘Want hoe je het ook wendt of keert’, zegt de hoogleraar, ’het Papiaments is een minderheidstaal binnen het koninkrijk. Er is veel onderzoek gedaan naar het opgroeien in een minderheidstaal. Je kunt een aantal algemene conclusies trekken. De sprekers van de kleine taal voelen zich vaak onzeker in het gezelschap van sprekers van de overheersende taal, voelen zich achtergesteld of zelfs de mindere. Worstelen soms met hun identiteit.’
Ik vertel dat ik in de puberteit probeerde te verhullen dat ik thuis Friestalig opgevoed werd als ik in Amsterdam was. Ik probeerde zo keurig mogelijk Nederlands te spreken. Sprak de naam van het dorp waar ik woonde zo uit dat het net klonk als de naam van het dorp in Noord-Holland dat bijna dezelfde naam draagt.
Hij glimlacht.
‘Dat ken ik. En dat heeft ook nog met iets anders te maken. De status van een taal. De status van een taal is gerelateerd aan de sociale klasse die de taal gebruikt. Een taal die gesproken wordt door een lager opgeleide klasse, met als logisch gevolg, een lagere sociale klasse, frustreert de gebruiker. Algemene psychologische gevolgen zijn minderwaardigheidsgevoelens en uitsluiting.
Niet dat het Papiaments alleen door een sociaal lagere klasse wordt gesproken. Maar hier komt nog een extraatje om de hoek. Door de koloniale overheersing is het Papiaments de taal van de onderworpene. Dat zet alles op scherp.’

Ik laat hem een bericht zien dat ik een paar weken geleden onder ogen kreeg.
Een mevrouw schrijft een brief aan de Inspectie voor de Gezondheidszorg voor Bonaire, Sint Eustatius en Saba en krijgt het volgende antwoord:
Geachte mevrouw,
Mijn Papiements is onvoldoende om uw bericht te begrijpen. Als u een bericht aan de Inspectie wil sturen, dan graag in het Nederlands of in het Engels.
Vriendelijke groet,
Hij schudt zijn hoofd.
‘Dat ze niet slimmer zijn geworden. Al zouden ze het maar doen uit marketingoverwegingen. Je hebt toch wel iemand op kantoor die in het Papiaments kan antwoorden?’
De verbazing is van zijn gezicht te lezen.
‘Cynisch zou je kunnen zeggen dat we niet veel geleerd hebben.’
Hij leest het bericht nog een keer.
‘‘Het gevolg is dat je hiermee de toch al aanwezige frustraties op het eiland van munitie voorziet.’
Hij kijkt me aan.
‘Dat is ook waar de politiek over na moet denken. Ontwikkel een visie voor de langere termijn. Met name met het oog op het onderwijs. Als je ziet hoe snel de bevolkingssamenstelling op het eiland verandert, zul je, wie weet, voor keuzes komen te staan die politiek misschien niet populair zijn. Ik hoor vaak, en lees dat nu ook weer bij jou, dat men wil dat het niveau binnen een aantal generaties omhooggaat. Dan zul je toch gericht moeten werken met de groep die achterstand heeft. Voor je het weet struikel je over begrippen als segregatie en kostenplaatjes.’
Hij haalt zijn schouders op.
‘Maar zorg er eerst voor dat je taal als volwaardig wordt gezien. Dat jouw moedertaal geen tweederangs taal is.’

Hij pakt een papier.
‘De Taalunie mag dan wel zeggen dat het Papiaments een belangrijk en onlosmakelijk onderdeel is van de identiteit van het kind.’
Hij leest voor.
‘Gelet op de belangrijke functie van het Papiaments als de taal van de maatschappelijke communicatie, de Bonairiaanse cultuur en de identiteitsvorming adviseert de Taalunie extra aandacht en inzet voor het behoud en de versterking van het Papiaments binnen en buiten de school.’
Hij kijkt me aan.
‘Dat zijn mooie woorden. En nu?’
Hij lacht.
‘Het Fries is sinds 1955 erkend in verschillende onderwijswetten. Een jaar later mocht het ook in de rechtszaal gebruikt worden. In 1995 is het erkend als bestuurstaal. En pas in 2014 is het als bestuurs- en rechtstaal in de wet opgenomen. Het is goed voor de status van het Fries geweest dat het erkenning heeft gekregen. Kneppelfreed is niet voor niets geweest.’
Hij legt het papier weg.
‘Anderzijds is de positie van het Papiaments anders dan die van het Fries. Friese kinderen horen bijvoorbeeld vanaf dag één de hele dag Nederlands. Al spreken ze thuis Fries, de media zijn Nederlandstalig. Bovendien is er nooit sprake van volledig Friestalig onderwijs geweest. Sinds 1980 is het pas een verplicht vak op de basisschool. Maar voor een beperkt aantal uren. Je kunt de situatie niet vergelijken. Maar over het onderwijs gaan we later hebben.’
‘Zorg jij er eerst maar voor dat het Papiaments een volwaardige status krijgt,’ geeft hij als opdracht, ‘nu gaan we eten.’

Als ik naar huis wandel, schiet me een zondag in de jaren zestig te binnen. Voor het eerst in de geschiedenis hield de dominee in het dorp een preek in het Fries.
Na de dienst liep ik met mijn vader naar buiten.
‘Dit is een bijzondere dag’, zei hij. Ik keek hem vragend aan.
‘Hij spreekt nu alle talen’, grijnsde mijn vader, ‘dat heeft even geduurd.’